„(...) polszczyzna jest zobowiązaniem, a dla niektórych pasją” - Czesław Miłosz
Do napisania niniejszego artykułu skłonił mnie aktualny status wskazanego w tytule leksemu w polszczyźnie XXI w. Zauważa się np. w tekstach urzędowych czy publicystycznych jego recesję, spowodowaną chyba tym, iż ciąży na nim piętno minionej epoki (realnego socjalizmu), która ze względów propagandowych nadmiernie go eksponowała i eksploatowała.
W związku z tym nasuwa się pytanie: czy i jak szybko leksem, przecież bardzo popularny w okresie walk narodowowyzwoleńczych, więc o długoletniej tradycji w polszczyźnie, wróci do łask użytkowników języka? Dzisiejszemu jego statusowi można przeciwstawić stan w polszczyźnie z końca XVIII w. - wtedy stosunek użytkowników języka do niego był akurat odwrotny niż dzisiaj. Warto skonfrontować więc obie sytuacje - awansu i degradacji słowa.
Wyraz podany w tytule jest motywowany staropolską formą obyć się, obywać się %mieszkać', stąd obywatel %mieszkaniec' (podobnie np. w ros. o???a?e?? %mieszkaniec'). Samuel Linde notuje dwa znaczenia tego słowa: a) dawniejsze %obywający gdzie, mieszkaniec' oraz b) %członek cywilnie i politycznie wolny pospolitej rzeczy' (w niem. der Staatsbürger). Oczywiście w badanych tekstach insurekcyjnych (dalej TI) wyraz ten występuje w tym drugim znaczeniu. Linde zaznaczał, że był on stosowany do osób wolnych, tzn. szlachty i bogatego mieszczaństwa.
W nowej sytuacji społeczno-politycznej zakres znaczeniowy omawianego wyrazu stopniowo się poszerzał. Miało to związek z uczestnictwem wielu Polaków z niższych warstw społecznych w powstaniu kościuszkowskim, było też w zgodzie z żywymi wtedy ideami uwolnienia i uwłaszczenia chłopów. Słowo obywatel publicyści odnosili więc także do powstańców rekrutujących się z ubogiej ludności. Tadeusz Kościuszko, cieszący się wielkim autorytetem wśród Polaków, używał tej formy w stosunku do wszystkich żołnierzy, niezależnie od ich pochodzenia społecznego; podobnie zwracał się do powstańców cywilnych - mieszkańców "Miasta wolnego Warszawy" (GWW), por. Obywatele Żołnierze! - TKw, ulotka z 17 V 1794 r.; Obywatele! Mieszkańcy Warszawy - GKrai 372.
Tradycyjnie tytuł Obywatel powszechnie był stosowany do osób ze stanu średniego - szlachty, urzędników (Obywatel prezydent Warszawy, Krakowa), bogatych mieszczan, żołnierzy wyższej rangi. Jako człon honoryfikatywny był wysuwany przed nazwisko, funkcję, rangę wojskową, np. Obywatel Stanisław Sołtyk - GWW 172, Obywatel leutenant - TKwil z 24 VI 1794, Obywatel Generał Maior Woiewództwa Lubelskiego - GWW 258, Obywatel Zagurski - GWW 258. Występował poza tym w wyrażeniach apelatywnych, w których pełnił funkcję referencjalną, np. Obywatel Oyczyzny - DzPN 20, Obywatel żołnierz - Głos II, cnotliwi i mężni Obywatele - GWW 10.
Użycia w obydwu funkcjach ilustrują wypowiedzi:
(1) wszyscy tu wspominaią gorliwość i determinacyą Obywatelów Xstwa Zmudzkiego, GWW 186.
(2) Obywatele Mieszkańcy Warszawy! Dzieło Wolności Oyczyzny i swobód waszych zniszczyło zbroie i skarby waszego nieprzyiaciela, GWW 38.
(3) Obywatele Żołnierze! czuie Rada, iż [...] honor, i Oyczyzny miłość Wam tylko przewodniczą, TKwil - Uniwersał z 17 V 1794 r.
(4) kto nie z woli Rządu, w czasie Rewolucyi wyieżdża [z Polski], ten nie iest Obywatelem Oyczyzny, DzPN 20.
(5) iaką otuchę wzbudziło dzieło Wasze w Obywatelach tuteyszego Woiewództwa? GWW 32.
(6) Przysłać mi ma Generał Leytnant Mokronoski listę Officyerów [...] i listę dystyngwuiących się Mieszkańców i Obywatelów Warszawy, GWW 33.
(7) zachęcano Obywateli Litewskich do dawania koni pod Armaty i Ammunicye do Litwy przesłane, GWW 53.
(8) Obywatele! Mieszkańcy Warszawy! z iaką gorliwością zaczęliście wzmacniać okopami stolicę, z taką ie skończyć staraycie się, TKw - ulotka z 23 VI 1794 r.
(9) Żołnierz ma być obywatelem, a nie ślepym narzędziem, PawCz 124.
Wyraz został wcześniej poświadczony w Akcie powstania krakowskiego oraz w pierwszej odezwie T. Kościuszki do mieszkańców stolicy:
(10) wyznaiemy Wam Obywatele, iż nam pobłogosławiła Opatrzność nad niedolą cierpiących lituiąca się, GKrai 368.
(11) Obywatele! dało wam przykład gorliwości Woiewództwo Krakowskie, GKrai 372.
Omawiany leksem był przez wielu publicystów lepiej tolerowany niż wyraz pan, którego użycie przywoływało w tym czasie stosunki pańszczyźniane (por. ironizujące użycia tego leksemu w traktacie politycznym Pawlikowskiego pt. Czy Polacy wybić się mogą na niepodległość, s. 72), nie był też źle kojarzony przez ludzi ze środowisk uboższych. W warunkach polskich wyróżniał się też dodatnią barwą stylistyczną, por. gorliwi Obywatele - DzPN; waleczni/ przezacni/ szanowni Obywatele - GWW, GNWil.
(12) Obywatele Warszawy dzień i noc strzegli przy okopach bezpieczeństwa Miasta, DzPN 22.
(13) Polacy [...] mogą podnieść rewolucją (jeżeli wszystkich obywatelów interesować będzie równie) i zwyciężyć nieprzyjaciół, PawCz 84.
(14) Od Powązek ku Margrabutowi Corpus Obywatela Józefa Poniatowskiego Generał Leutenanta [dystyngował się], DzPN 22.
(15) życzyłbym przecież dla ściślejszego połączenia wszystkich obywateli, dla zupełnego zaufania w rewolucji, aby z dawnych stanów pobrać i powsadzać osoby do wszystkich magistratur, PawCz 120.
(16) Obywatel zbliża się do niego [urzędnika] z poszanowaniem złączonym z ufnością, PawCz 123.
Rzadko, tylko w osobliwych kontekstach, obywatel miał konotacje negatywne, np. "najdowcipnieyszy złoczyńca i zły Obywatel nie uydzie bezkarnie", GWW 184. Słowo obywatel kojarzono przede wszystkim z Polakiem. Rzadko odnoszono je do przedstawicieli innych narodów - przeważnie do mieszkańców tych krajów, z którymi Polska utrzymywała bliskie i przyjazne stosunki, np. Francji i Ameryki, np. "szkoda niepotrzebna Obywateli Francuzkich", DzPN 19.
(17) czy go [króla pruskiego] tam wstrzymywała jaka twierdza, czy liczba obywatelów francuskich?, PawCz 83.
Do ulubionych przez użytkowników należało compositum Współ-Obywatele/ Współ-Obywatele, w którym pierwszy człon podkreślał wspólnotowość walczącej ludności polskiej podczas powstania, por.:
(18) Wzywamy was więc Współ-Obywatele do poparcia kroków naszych, GKrai 368.
(19) Urzędu nikt posiadać nie powinien [...] który w życiu swoim nie szanował własności, sławy współobywatela, PawCz 123.
(20) Współ Obywatele! wzywamy Was potylokrotnie do ratowania kochaney Oyczyzny, GKrai 372.
Od podstawy obywatel utworzono feminatywum obywatelka, często występujące w TI. Podnosiło ono znaczenie i rolę kobiety Polki w społeczeństwie, głównie za sprawą jej aktywnego uczestnictwa w kampanii insurekcyjnej, miało więc w ówczesnych uwarunkowaniach, ograniczających jej możliwości, charakter wyróżniający, nobilitujący. Można znaleźć w tekstach sporo przykładów podkreślających zaangażowanie kobiet w wyzwolenie kraju i budowę nowoczesnego modelu państwa, por.:
(21) Zbiór Obywatelek tego Miasta [Warszawy], także z Łopatkami, Muzyką i Chorągwią, na którey był Portret Kościuszki, po pod okna Prezydenta, do okopow maszeruiący, maiąc na czele iednę Obywatelkę na Koniu z Pałaszem w ręku, GPP 210.
(22) a wy młode Obywatelki, którym zwycięztwo zwróci waszych kochanków, miłuycie wolność krwią ich nabytą, GWW 163.
Dużą frekwencję miał też w TI przymiotnik relacyjny obywatelski, wyprowadzony z tej samej podstawy, np. cnota Obywatelska - GWW 170, gorliwość Obywatelska - Koll, sława Obywatelska - TKw, obywatelska energia - GWW 170.
Aktualizacje tekstowe tego leksemu są następujące:
(23) Obywatelski zapał odpowiedział gorliwym chęciom, GKrai 367.
(24) Obywatele i Mieszkańcy oraz Woysko tam konsystuiące zyskało sławę Obywatelską, TKw - ulotka z 25 IV 1794; o gorliwości Obywatelskiey zaświadczać będą wiekami, Koll [3].
(25) Polska cała czeka waszey obywatelskiey energii, GWW 170.
Duży jest udział w słownictwie TI także derywatu dwumotywacyjnego Obywatelstwo, który występował w dwu znaczeniach: jako a) nazwa zbioru obywateli (Coll), b) nazwa abstrakcyjnych cech (NE).
Nazwy kolektywne pojawiają się sporadycznie:
(26) W Litwie całe Obywatelstwo i woysko pała chęcią wybicia się z przemocy, GWW 30.
Dużą frekwencją natomiast wyróżniają się konstrukcje nazywające właściwości, cechy (zbiory cech) obywatela. Derywat tego typu pełni ważną funkcję w TI ze względu na związek jego znaczenia ze sferą etyczno-moralną i potrzebą wartościowania, por.:
(27) Potrzeba, aby wyciągnioną Naukę z Ewangelii i Obywatelstwa podać Nauczycielom Dozorów, DzPN 35.
(28) Narodzie! podnieś ducha twoiey odwagi i twego Obywatelstwa, GKrai 375.
(29) Litwo! sławna walecznością i obywatelstwem, GWW 170.
(30) O wy nienawistni mey osobie! coście się targnęli na me Obywatelstwo nieskażone, GWW 184.
Leksem Obywatelstwo w tych kontekstach podkreśla postawę Polaka patrioty i uczestnika, a często i sprawcy, pozytywnych przemian w kraju. Jak widać, charakteryzuje się dodatnią barwą stylistyczną. Tylko sporadycznie w syntagmie, w której łączy się z wyrazem prymarnie ujemnym, ma konotacje pejoratywne, np. Fałszywe Obywatelstwo, GWW 167.
Jak poświadczają przytoczone cytaty, leksem obywatel i jego pokrewne formy miały w TI charakter wartościujący, kryły więc w swoich treściach spory ładunek perswazyjności. Jako leksemy zabarwione emocjonalnie używane były w stylu oficjalnym i podniosłym.
Wykaz źródeł - rozwiązanie skrótów
Inne skróty
Opracowania
Objaśnienia wyrazów i zwrotów
MENEDŻER PRZYSWOJONY, ALE CZY ZNANY? Rzeczownik o postaci menedżer, menadżer lub manager występuje w słownikach w dwu znaczeniach: 'impresario' i 'osoba zarządzająca', przy czym w drugim znaczeniu, które obecnie jest notowane jako podstawowe, pojawia się w polskich źródłach kodyfikacyjnych pod koniec drugiej połowy XX w.
więcej...
MINISTER I MAGISTER. 'Tytuł częstokroć w starych autorach używany, znaczy doktora filozofii' podaje SL - obejmujący słownictwo końca XVIII i początku XIX w. - pod hasłem magister. Oprócz tego znaczenia znaleźć tu moż-na również inne: 'przełożony' (np. pocztmagister) oraz wynikające z przykładów 'dowódca wojskowy' (magister artylleryi), 'mistrz kapeli muzycznej' (kapelmajster).
więcej...
O LEPSZĄ JAKOŚĆ PORADNICTWA JĘZYKOWEGO. Ponad dwadzieścia lat temu Magdalena Foland-Kugler rozpoczynała swój artykuł zdaniem: "Zainteresowanie sprawami poprawności języka wciąż wzrasta".
więcej...
PANI PREZYDENT CZY PREZYDENTKA? Żeńskie rzeczowniki osobowe, tożsame z odpowiednimi nazwami męskimi, bo przejęte właśnie z r.m., takie jak minister, premier szerzą się zwłaszcza od drugiej połowy XX w.
więcej...
POMYSŁ PROJEKTU. Dobrze znany wszystkim użytkownikom polszczyzny wyraz projekt tradycyjnie pojawiał się w trzech znaczeniach: 'zamierzony plan działania, postępowania'; 'plan, szkic czegoś, np. budowli, konstrukcji, przedsięwzięcia, ustawy'; 'wstępna wersja jakiegoś dokumentu'.
więcej...
HANDOUT. Od jakiegoś czasu na polonistycznych konferencjach językoznawczych często używa się - w mowie i piśmie słowa handout.
więcej...Prekursorem Towarzystwa Kultury Języka był zespół redakcyjny "Poradnika Językowego", założonego w 1901 r. przez Romana Zawilińskiego w Krakowie. Wśród grona jego czytelników i współpracowników zrodziła się myśl założenia Koła Przyjaciół tego czasopisma. W 1929 r. zmodyfikowano pierwotne plany i postanowiono powołać do życia Towarzystwo Poprawności Języka Polskiego. Zmiana nazwy w 1933 r. na Towarzystwo Krzewienia Poprawności i Kultury Języka nie wiązała się ze zmianą celów i zadań Towarzystwa. Skupiało ono nadal uwagę na działalności komisji specjalistycznych, organizowaniu zebrań odczytowo-dyskusyjnych i wydawaniu "Poradnika Językowego" redagowanego przez Witolda Doroszewskiego. Towarzystwo zajmowało się również krzewieniem poprawności i kultury języka polskiego przez organizowanie poradnictwa językowego dla instytucji wydawniczych, oświatowych oraz dla szerokich kręgów społeczeństwa.
