Motto

Welcome divider

„(...) polszczyzna jest zobowiązaniem, a dla niektórych pasją” - Czesław Miłosz

Menedżer

Rzeczownik o postaci menedżer, menadżer lub manager występuje w słownikach w dwu znaczeniach: 'impresario' i 'osoba zarządzająca', przy czym w drugim znaczeniu, które obecnie jest notowane jako podstawowe, pojawia się w polskich źródłach kodyfikacyjnych pod koniec drugiej połowy XX w. Pierwotnie (np. SWOKop, 1990) rozbijano jednostkę na dwa leksemy różniące się znaczeniem, później zaczęto oba znaczenia łączyć, umieszczając je w jednym artykule hasłowym, najczęściej z wyrazem hasłowym o postaci menedżer. Formy menadżer i manager podawane są zazwyczaj jako warianty oboczne wyrazu hasłowego (np. SWJP, PSWP, ISJP, USJP), czasem jako hasła odsyłaczowe (np. SJPSz, SWO PWN, NSPP i WSPP), tylko w najstarszych źródłach jako hasła główne (np. SWOKop, 1990). Można zaryzykować twierdzenie, że współcześnie (tj. po 2000 r.) nie ma takiego nowo wydanego słownika, który nie zawierałby tego zapożyczenia. Wiele również pisano już o tym anglicyzmie1 w wydawnictwach normatywnych. Wciąż jednak pojawiają się kłopoty z jego użyciem2 - przede wszystkim w podanym wyżej znaczeniu. Interesujące zatem wydaje się dotarcie do przyczyn trudności językowych związanych z posługiwaniem się tym zapożyczeniem w żywym języku.

Menedżer jest słowem często używanym zarówno w języku mówionym, jak i w języku pisanym, a w porównaniu z najnowszymi, nienotowanymi w słownikach zapożyczeniami angielskimi, takimi jak na przykład freelancer ('wolny strzelec, tj. człowiek niezatrudniony i niezwiązany stałą umową z żadnym pracodawcą, wykonujący prace zlecone itp. dla co najmniej jednej firmy'), może uchodzić za anglicyzm dobrze zadomowiony w języku polskim. Trudno zatem tłumaczyć kłopoty z używaniem tego rzeczownika krótkością jego występowania w polszczyźnie. W niektórych opracowaniach menedżer określany jest mianem internacjonalizmu z dziedziny ekonomii3 , a z używaniem internacjonalizmów - które wchodzą do polszczyzny wtedy, gdy w polskiej rzeczywistości pozajęzykowej pojawiają się ich desygnaty - raczej użytkownicy polszczyzny nie mają kłopotów, dlatego że internacjonalizmy są zazwyczaj przejrzyste pod względem znaczeniowym. Szkopuł w tym, że menedżer tylko pozornie ma przejrzyste znaczenie.

Porównanie definicji słownikowych, a następnie zestawienie ich z przykładami użycia zaczerpniętymi z Korpusu Języka Polskiego PWN pozwala dostrzec pewne nieścisłości kodyfikacji. Pod uwagę wzięte zostało tylko jedno, problematyczne znaczenie menedżera, które można ogólnie określić połączeniem 'osoba zarządzająca (w przedsiębiorstwie)'. Słowniki notują tylko znaczenie zbiorcze, na które jest najmniej przykładów w Korpusie; z podanych definicji najtrafniejsza wydaje się definicja zamieszczona w USJP:

(1995) SJPSz [PWN]: menedżer [...] 'kierownik, dyrektor wielkiego przedsiębiorstwa'.
(1996) SWJP: menedżer || manager [...] 1. 'zarządca, kierownik przedsiębiorstwa lub jego części' (1998) SWO PWN, (1999) NSPP, (2006) WSPP: menedżer [...] 1. "osoba zarządzająca przedsiębiorstwem lub jego częścią".
(1999) PSWP, XX: menedżer || menadżer [...] 1. "osoba, która zarządza dużym przedsiębiorstwem lub jego częścią" [...] Bliskoznaczne: boss, szef, kierownik, dyrektor, zarządca, manager [...].
(2000) ISJP: Menadżer to 1 ktoś, kto zarządza przedsiębiorstwem lub jego częścią.
(2003) USJP: menedżer, menadżer, manager biznes. a) "osoba zajmująca się organizacją i zarządzeniem w przedsiębiorstwie".

W tym znaczeniu w Korpusie można znaleźć m.in. następujące przykłady:

Zdolność ta [wyobraźnia] jest wręcz nieodzowna w pracy agenta reklamowego i pisarza, naukowca i menedżera, ale przydaje się też nauczycielowi, psychoterapeucie i kupcowi. Przez piętnaście lat pracy zawodowej piastuję kierownicze stanowiska i osiągnąłem spory bagaż doświadczenia i umiejętności w zakresie menedżera. Byłem przewodniczącym AIEC, organizacji jeździeckiej o zasięgu ogólnoświatowym. Zorganizowałem w kraju akademickie mistrzostwa świata w jeździectwie konnym (hippice). Dwa razy zostałem wybrany na przewodniczącego izby turystycznej.

Rzeczownik menedżer w podanych przykładach ma znaczenie ogólne: jest to 'osoba zatrudniona w jakimś przedsiębiorstwie (i chyba niekoniecznie wielkim czy dużym), w funkcji fachowca w zarządzaniu (czy może raczej: od zarządzania)', przy czym nie jest to specjalistyczna nazwa konkretnego stanowiska w firmie, lecz wyraz z języka ogólnego, używany w znaczeniu podanym w USJP jako biznesowe. Przykładów takiego użycia słowa menedżer nie jest w Korpusie zbyt dużo.

Najwięcej użyć tego rzeczownika odzwierciedla znaczenie bliskie znaczeniu 'osoba zajmująca się organizowaniem występów artysty, sportowca albo zespołów artystycznych lub sportowych i dbająca o ich interesy finansowe; impresario':

Atmosferę w polskim Kościele katolickim, coraz bardziej ludowym, w latach trzydziestych zdominowała aktywność pewnego franciszkanina [...]. Ten ostentacyjnej skromności osobistej, charyzmatyczny menedżer wydawał najbardziej masowe pisma polskie, pisma religijne, ale - ziejące prymitywnym wprost antysemityzmem. Zwolennicy Balcerowicza twierdzili wówczas, że "to menedżer, który przeprowadzi program naprawczy Unii".

W podanych przykładach rzeczownik menedżer ma znaczenie 'ktoś z uzdolnieniami organizacyjnymi, biegły w zarządzaniu czymś'. Jest to zatem ktoś, kto nie pracuje zawodowo jako menedżer w przedsiębiorstwie czy dla konkretnego klienta, ale ma takie zdolności i wykonuje takie zadania jak menedżer. Jest to zatem również "fachowiec od zarządzania", ale różnica pomiędzy nimi jest taka jak między technikiem hydraulikiem a złotą rączką.

Trzecie, najbardziej kłopotliwe znaczenie słowa menedżer ma charakter specjalistyczny i można by je ująć następująco: 'nazwa stanowiska bądź funkcji średniego lub wyższego szczebla zarządzania w strukturze organizacyjnej przedsiębiorstwa':

Menedżerowie, którzy zostali awansowani na średnie bądź wysokie stanowiska, nie mają co liczyć na stabilność zatrudnienia. Jeszcze w połowie dekady menedżer czekał na nowe stanowisko do trzech miesięcy. Teraz w Warszawie dobry menedżer średniego szczebla szuka pracy cztery miesiące, a dyrektor generalny - nawet rok. Tak samo jak w latach poprzednich, zaliczki są pomniejszane o pobrane przez płatnika, czyli firmę zatrudniającą menedżera, składki na ubezpieczenie zdrowotne.

W tym znaczeniu w Korpusie najczęściej pojawia się forma manager: Brand Manager, Marketing Manager, PR Manager, HR Manager (Human Resources Manager = szef działu kadr). Najwięcej trudności sprawia właśnie włączanie do polskiego systemu leksykalnego obco brzmiących nazw stanowisk, których próżno szukać w słownikach czy poradnikach językowych, a które powinny być przynajmniej tłumaczone (choćby po to, by pracodawca mógł pozostawać w zgodzie z wymaganiami ustawy o języku polskim4 , nakazującej formułowanie umów o pracę w języku polskim). Ogólna słownikowa definicja menedżera również nie ułatwia adaptacji tego typu zestawień, jednak głównej przyczyny należy szukać głębiej - w przemianach gospodarczo-ustrojowych końca XX w.

Wraz z transformacją ustrojową lat 90., rozwojem gospodarki rynkowej, prywatyzacją przedsiębiorstw państwowych i ich przejmowaniem przez kapitał zagraniczny w polskiej gospodarce coraz większego znaczenia zaczęły nabierać firmy prywatne, w których właścicielem większościowym była firma zagraniczna. W przejmowanych przedsiębiorstwach krajowych musiało nastąpić szybkie dostosowanie struktury organizacyjnej i tzw. kultury zarządzania do standardów, które obowiązują w firmach przejmujących. Te standardy, właściwe gospodarce rynkowej, okazały się jednak odmienne i niedostosowane do utrwalonej, tradycyjnej struktury organizacyjnej przedsiębiorstw państwowych, wzorowanej na strukturze administracji państwowej. Źródłem trudności związanych z dostosowaniem nazewnictwa obcego systemu zarządzania do systemu rodzimego i oddaniem obcych nazw stanowisk i funkcji za pomocą zadomowionych w polszczyźnie potencjalnych odpowiedników jest właśnie nieprzystawalność obu tych struktur. Pole semantyczne angielskiego rzeczownika manager pokrywa się częściowo - lecz nie całkowicie - z polami semantycznymi polskich rzeczowników kierownik, dyrektor, ale także specjalista.

W środowisku biznesowym owa nieprzystawalność jest dość dobrze odczuwana, co rodzi opór przed używaniem w języku specjalistycznym formy menedżer, w dodatku nieadekwatnie definiowanej w słownikach (por. zdanie z pytania do TIPJ UW: Menedżer dla mnie brzmi beznadziejnie: takie to ni polskie, ni angielskie…). Polski kierownik zazwyczaj kieruje pracą zespołu ludzi - angielski manager może być odpowiedzialny za wykonanie czegoś, ale nie musi mu podlegać ani jedna osoba. W praktyce raczej nie zdarza się, by osoba zarządzająca całym przedsiębiorstwem (jak chcą tego słowniki) znajdowała się na stanowisku menedżera. Zakres obowiązków osób zatrudnionych na stanowisku managera znacznie się różni: od zaopatrywania pracowników biura w długopisy, tonery i papier do drukarek oraz pilnowania, czy gdzieś nie świeci się zbędna żarówka - przykładowy zakres obowiązków Office Managera - do przejmowania odpowiedzialności za kontakty z kontrahentami (B2B Manager > business to business, czyli kontakty jednej firmy z drugą) i z najważniejszymi klientami firmy (Key Client(s) Manager lub Key Account(s) Manager).

Anglosaską strukturę organizacyjną można by określić zatem jako funkcjonalną: istotą bycia managerem jest bycie samodzielnym i bycie odpowiedzialnym za coś, co różni ją od ujęcia właściwego naszej kulturze, ujęcia hierarchicznego, w którym liczy się wysokość zajmowanego stanowiska, a nie sama funkcja. W strukturze funkcjonalnej "ważność" stanowiska nie jest oddawana odmiennym rzeczownikiem (jak w rodzimej strukturze typu: referent czy referendarz - specjalista - kierownik lub naczelnik - dyrektor), lecz przymiotnikiem umieszczanym przed rzeczownikiem manager informującym o zakresie odpowiedzialności spoczywającej na pracowniku. A ponieważ angielskiego przymiotnika umieszczanego przed rzeczownikiem nie sposób po prostu zastąpić polskim przymiotnikiem, nawet umieszczonym po rzeczowniku - pojawia się dodatkowa trudność tłumaczenia obcych nazw stanowisk.

Co zatem począć z połączeniami takimi jak Key Client(s) Manager, Key Account(s) Manager, Affiliate Marketing Manager, Public Relations Manager, Channels Manager, Account Manager, New Media Manager, Commercial Manager, Marketing Manager, B2B Manager, Consumer Marketing Manager, Office Manager, Brand Manager? W wewnętrznych dokumentach firm są albo pozostawiane w postaci oryginalnej (a tylko zakres obowiązków jest przedstawiany po polsku), albo tłumaczone jako kierownik ds. czegoś (najczęściej, co jednak brzmi niezręcznie, gdy kierownik kieruje jedynie własnymi pracami), menedżer ds. czegoś lub menedżer czegoś (które jest nie tyle tłumaczeniem, ile foniczno-graficznym spolszczeniem), opiekun czegoś (np. Brand Manager - opiekun marki, ale w polszczyźnie opiekun czegoś nie brzmi najlepiej) lub specjalista (rzadko, bowiem mogłoby być mylone z ang. Specialist, które nie jest tożsame z Manager).

Zagadnienie adaptacji niepolskich nazw stanowisk do systemu współczesnej polszczyzny nie jest błahe i wymaga wszechstronnej analizy językowej i pozajęzykowej: nie może polegać jedynie na porównaniu zakresów znaczeniowych wyrazów, musi uwzględniać także różnice w samych systemach organizacyjnych i zakresy obowiązków znajdujące się w opisach poszczególnych stanowisk. Wydaje się jednak, że praca taka byłaby bardzo pożądana i oprócz niewątpliwej wartości naukowej miałaby także - co wcale nie jest bez znaczenia - walory praktyczne.

Dorota Kopczyńska
(Poradnik Językowy, 2007, z. 5)
(Uniwersytet Warszawski)

 


1. Por. chociażby: A. Markowski, Tyle trudnych słów, Warszawa 1993, s. 103; M. Bańko, M. Krajewska, Słownik wyrazów kłopotliwych, Warszawa 1994, s. 183-184; E. Sękowska, Funkcjonowanie nowszych zapożyczeń angielskich we współczesnej polszczyźnie. Wybrane zagadnienia, "Poradnik Językowy" 1993, z. 5, s. 242-248; T. Zimnowoda, Normatywistyka wobec zapożyczeń w języku polskim, "Poradnik Językowy" 1999, z. 8-9, s.14-23.
2. O czym świadczą powtarzające się pytania o podobnej treści napływające do Telefonicznej i Internetowej Poradni Językowej UW: "Jak przetłumaczyć słowo manager?"
3. T. Zimnowoda, Normatywistyka..., op.cit.
4. Ustawa z 7 października 1999 r. o języku polskim (Dz.U. Nr 90, poz. 999, z późn. zm.).

O języku...


Objaśnienia wyrazów i zwrotów

Menedżer

MENEDŻER PRZYSWOJONY, ALE CZY ZNANY? Rzeczownik o postaci menedżer, menadżer lub manager występuje w słownikach w dwu znaczeniach: 'impresario' i 'osoba zarządzająca', przy czym w drugim znaczeniu, które obecnie jest notowane jako podstawowe, pojawia się w polskich źródłach kodyfikacyjnych pod koniec drugiej połowy XX w.

więcej...

Minister i magister

MINISTER I MAGISTER. 'Tytuł częstokroć w starych autorach używany, znaczy doktora filozofii' podaje SL - obejmujący słownictwo końca XVIII i początku XIX w. - pod hasłem magister. Oprócz tego znaczenia znaleźć tu moż-na również inne: 'przełożony' (np. pocztmagister) oraz wynikające z przykładów 'dowódca wojskowy' (magister artylleryi), 'mistrz kapeli muzycznej' (kapelmajster).

więcej...

O lepszą jakość

O LEPSZĄ JAKOŚĆ PORADNICTWA JĘZYKOWEGO. Ponad dwadzieścia lat temu Magdalena Foland-Kugler rozpoczynała swój artykuł zdaniem: "Zainteresowanie sprawami poprawności języka wciąż wzrasta".

więcej...

Pani prezydent

PANI PREZYDENT CZY PREZYDENTKA? Żeńskie rzeczowniki osobowe, tożsame z odpowiednimi nazwami męskimi, bo przejęte właśnie z r.m., takie jak minister, premier szerzą się zwłaszcza od drugiej połowy XX w.

więcej...

Pomysł projektu

POMYSŁ PROJEKTU. Dobrze znany wszystkim użytkownikom polszczyzny wyraz projekt tradycyjnie pojawiał się w trzech znaczeniach: 'zamierzony plan działania, postępowania'; 'plan, szkic czegoś, np. budowli, konstrukcji, przedsięwzięcia, ustawy'; 'wstępna wersja jakiegoś dokumentu'.

więcej...

Handout

HANDOUT. Od jakiegoś czasu na polonistycznych konferencjach językoznawczych często używa się - w mowie i piśmie słowa handout.

więcej...