Motto

Welcome divider

„(...) polszczyzna jest zobowiązaniem, a dla niektórych pasją” - Czesław Miłosz

Minister i magister

'Tytuł częstokroć w starych autorach używany, znaczy doktora filozofii' podaje SL - obejmujący słownictwo końca XVIII i początku XIX w. - pod hasłem magister. Oprócz tego znaczenia znaleźć tu moż-na również inne: 'przełożony' (np. pocztmagister) oraz wynikające z przykładów 'dowódca wojskowy' (magister artylleryi), 'mistrz kapeli muzycznej' (kapelmajster). Długi opis pojawiający się natomiast przy haśle minister ujmuje właściwie dwa znaczenia: 'powszechnie znaczy usługującego komu. Minister stanu [...] usługujący stanowi, czyli pod monarchą, czyli w wolnym rządzie, osoba zaszczycona osobliwą prerogatywą do działania rzeczy publicznych'. Ponadto 'Minister jest także tytuł poselstwa' (inaczej ambasador lub minister pełnomocny). Także grupę tych, którzy pełnili służbę związaną z głoszeniem słowa bożego i posługiwaniem wiernym, nazywano ministrami. Za SL 'minister słowa bożego, nazwisko pasterzów protestanckich'.

W Swil z 1861 r. przy haśle magister nie ma mowy wprost o stopniu naukowym. Magister to według redaktorów słownika 1. 'mistrz, biegły, doskonały w jakiéj umiejętności', jednak przykłady jednoznacznie wskazują, że jest to umiejętność związana z ukończeniem szkoły wyższej (magister nauk wyzwolonych, filozofii). Pod hasłem wymieniono także znaczenie 2. 'przełożony nad muzyką' (jak w SL) oraz wyodrębniono skupienie terminologiczne 3. magister bizmutu (magisterium bismuthi) 'proszek do bielenia twarzy'. Hasło minister występuje tu również w trzech znaczeniach: 1. 'urzędnik sprawujący interesy państwa, poradnik królewski', 2. dypl. 'pełnomocnik', 3. 'minister protestancki = pastor'.

Początek wieku XX wraz z SW przynosi następujące definicje: magister 1. 'stopień akademicki, uniwersytecki, niższy od doktora' (poświadczone różnorodnymi przykładami: magister nauk wyzwolonych, farmacji, zoologii, historii), 2. 'rektor, przełożony szkoły', 3. 'majster' oraz oznaczone jako mało używane 4. 'dyrektor, dowódca, komendant'; minister 1. 'urzędnik naczelny, zarządzający pewnym wydziałem zarządu państwa', znaczenia 2. i 3. pozostały bez zmian. Podstawowe znaczenia są więc bardzo współczesne w zestawieniu z podanymi we wcześniejszym słowniku.

SJPD precyzuje: magister 1. 'najniższy stopień naukowy otrzymywany po ukończeniu studiów wyższych, złożeniu wymaganych egzaminów i napisaniu pracy naukowej; człowiek mający ten tytuł', 2. pot. 'aptekarz, magister farmacji', 3. hist. a) 'najniższy stopień naukowy średniowiecznego uniwersytetu (wydziału filozoficznego), otrzymywany po ukończeniu tzw. "wyzwolonych" nauk humanistycznych; posiadacz tego tytułu, nauczyciel', b) 'mistrz, majster; przełożony'. Minister to 1. 'wysoki urzędnik państwowy stojący na czele ministerstwa, członek rządu', jako skupienie terminologiczne pojawia się minister pełnomocny, wyodrębniany wcześniej jako jednostka o oddzielnym znaczeniu. Tu: 'przedstawiciel dyplomatyczny przy obcym rządzie, niższy rangą od ambasadora'. Pozostałe znaczenia to: 2. kult. a) 'osoba udzielająca sakramentu, szafarz sakramentu', b) przestarz. 'duchowny protestancki'.

SJPSz upraszcza pierwsze znaczenie leksemu magister 'tytuł nadawany osobom, które ukończyły pełne studia wyższe; osoba mająca ten tytuł', a także 3a hist. 'w średniowieczu: wykładowca sztuk wyzwolonych', pomija natomiast znaczenie 3b z SJPD i uzupełnia jednym historycznym, dotyczącym realiów starożytności: hist. 'w starożytnym Rzymie: tytuł niektórych urzędników'. Hasło minister ma już tylko jedno znaczenie 'członek rządu kierujący określonym działem administracji państwowej', ale wśród skupień terminologicznych nadal znajduje się minister pełnomocny.

USJP wydany w roku ubiegłym w zasadzie powtarza znaczenia za SJPSz, precyzując jednak znaczenie podstawowe: urz. 'tytuł zawodowy nadawany absolwentom szkół wyższych po napisaniu pracy magisterskiej i zdaniu egzaminu magisterskiego; także: osoba mająca ten tytuł'. Minister określony jest tu jako 'członek rządu kierujący ministerstwem'.

Pełniejsze wyjaśnienia podają słowniki etymologiczne ESB oraz NSE.

Według ESB magister pochodzi od st.łc. adi. magis-ter 'ważniejszy z dwu równorzędnych' (od magis 'więcej, bardziej') w ścisłym związku z drugim do pary minis-ter (p.), adi. minus-ter 'mniej ważny z dwóch równorzędnych, jego zastępca, pomocnik przyboczny' (od minus 'mniej'). W związku z tym można było wyróżnić znaczenia antonimiczne dux magister 'wódz główny' oraz dux minister 'zastępca wodza głównego'. Magister equitum oznaczał 'naczelnego wodza jazdy' (czasu wojny z urzędu zastępcę naczelnego wodza całej armii), następnie magistrem nazywano 'naczelnika, kierownika, dowódcę, zarządcę, nadzorcę, szefa', a dopiero później - 'nauczyciela, biegłego w praktyce nauczania umiejętności naukowych', zwanych "sztukami" (por. u Cycerona: magister artium).

K. Długosz-Kurczabowa w NSE podaje szczegółowe informacje o kształtowaniu się rodziny wyrazów zapożyczonych z języka łacińskiego poprzez różne języki pośredniczące. Poprzez język czeski w języku polskim pojawił się leksem mistrz z rozbudowaną później rodziną wyrazową (mistrzowski, misterny, mistrzyni, burmistrz, kuchmistrz, zegarmistrz). Z języka niemieckiego do polskiego zapożyczono leksem majster (pokrewne wyrazy to: majstersztyk, majstrowa, majstrować), za pośrednictwem języka francuskiego - metr, metresa, włoskiego - maestria, angielskiego - mister. Bezpośrednio z łaciny do języka polskiego oprócz magistra zapożyczyliśmy leksemy magistrant, magisterium, magistrat, magistrala. Znaczenie 'sługa, pomocnik' w odniesieniu do ministra zachowało się w innym zapożyczeniu: ministrant, czyli 'służący do mszy św.'

Zestawienie danych leksykograficznych pozwala na wyciągnięcie następujących wniosków:

  1. Oba leksemy są zapożyczeniami formalnosemantycznymi (właściwymi). Językiem, z którego je zaczerpnięto, jest łacina. Magister to bezpośrednie zapożyczenie z języka łacińskiego, minister natomiast - pośrednie, z niemieckiego (Minister) lub francuskiego (ministre).
  2. Na gruncie polszczyzny zarówno minister, jak i magister są niepodzielne słowotwórczo (jedynie według etymologii ludowej magi-ster oznacza 'kierujący sterem, sternik'). Historycznie (w języku łacińskim) wyodrębnić w nich można cząstki magis-ter 'ważniejszy z dwu równorzędnych' (magis > 'więcej, bardziej') oraz minis-ter 'mniej ważny z dwóch równorzędnych, jego zastępca, pomocnik przyboczny' (minus > 'mniej').
  3. Wspólne elementy znaczeniowe omawianych leksemów wynikają z faktu, że już w łacinie były one parą antonimiczną, co z kolei wytłumaczyć można etymologią.
  4. Leksemy magister i minister straciły wspólne elementy semantyczne ze względu na różny rozwój ich znaczeń. Leksykalizacja sprawiła, że znaczenia realne analizowanych jednostek zasadniczo różnią się od tych, które wynikają z etymologii.
  5. Początkowo magister to stopień naukowy przyznawany za opanowanie nauk wyzwolonych (artes liberales) w odróżnieniu od doctora - stopnia przyznawanego po ukończeniu studiów teologiczno-filozoficznych, prawnych i medycznych. Znaczenie podawane w SL wskazuje na to, że pod koniec XVIII w. magister używany był wymiennie z doktorem, ale w bardzo ograniczonym zakresie, o czym świadczy przykład z dzieł Krasickiego: "Tytuł częstokroć w starych autorach używany, znaczy doktora filozofii". Swil podaje znaczenie 'mistrz, biegły, doskonały w jakiéj umiejętności', które obejmuje stopnie zdobywane nie tylko przez specjalistów w zakresie nauk wyzwolonych, ale i filozofii. W słowniku tym brak innych przykładów. Dopiero w SW z początku XX w. znajdziemy znaczenie bliskie dzisiejszemu: 'stopień akademicki, uniwersytecki, niższy od doktora'. Podobnie w SJPD oraz SJPSz. USJP precyzuje - magister to 'tytuł zawodowy'.
  6. Rozwój znaczeniowy leksemu minister poświadcza już SL. Pierwotne znaczenie związane ze służeniem komuś zawęziło się do spraw związanych z działalnością publiczną. Przykłady podane w Swil świadczą o dalszej specjalizacji 'urzędników sprawujących interesy państwa': Minister stanu. Minister spraw wewnętrznych. Minister spraw zagranicznych, skarbu itp. Definicja z SW brzmi: 'urzędnik naczelny, zarzą-dzający pewnym wydziałem zarządu państwa'. Znaczenie podane w SJPD: 'wysoki urzędnik państwowy stojący na czele ministerstwa, członek rządu' świadczy o tym, że urząd ten stał się istotny. Nie istnieje już para antonimiczna magister - minister, ponieważ leksem minister nie zawiera informacji o mniejszej wadze tego urzędu w zestawieniu z innym. Definicje ze słowników nowszych są zbliżone. W SJPSz oraz w USJP: 'członek rządu kierujący ministerstwem'.
  7. Magister to tylko jedna z licznych kontynuacji łacińskiego pierwowzoru, które pojawiły się w języku polskim przy pomocy różnych języków pośredniczących, pozostających pod wpływem łaciny. Słowo minister, powstałe na gruncie języka łacińskiego jako antonim do magister, w Polsce przeszło jednak odrębny rozwój znaczeniowy i w związku z tym dziś nie są zauważalne wspólne korzenie obu analizowanych słów.

Wykaz uwzględnionych słowników

  • ESB - A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. I-II, Warszawa 2000.
  • NSE - K. Długosz-Kurczabowa, Nowy słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 2003.
  • SJPD - Słownik języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, t. I-XI, Warszawa 1958-1969.
  • SJPSz - Słownik języka polskiego, pod red. M. Szymczaka, t. I-III, Warszawa 1996-1998.
  • SL - S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. I-VI, wyd. II popr. i uzup., Lwów 1854-1860.
  • Słac - Słownik łacińsko -polski, oprac. K. Kumaniecki, Warszawa 1995. SW - J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki,
  • Słownik języka polskiego, t. I-VIII, Warszawa 1900-1927.
  • Swil - Słownik języka polskiego, wyd. staraniem M. Orgelbranda, t. I-II, Wilno 1861.
  • USJP - Uniwersalny słownik języka polskiego, pod red. S. Dubisza, t. I-VI, Warszawa 2003.
Ewelina Kwapień
(Poradnik Językowy, 2004, z. 6)
(Warszawa)

O języku...


Objaśnienia wyrazów i zwrotów

Menedżer

MENEDŻER PRZYSWOJONY, ALE CZY ZNANY? Rzeczownik o postaci menedżer, menadżer lub manager występuje w słownikach w dwu znaczeniach: 'impresario' i 'osoba zarządzająca', przy czym w drugim znaczeniu, które obecnie jest notowane jako podstawowe, pojawia się w polskich źródłach kodyfikacyjnych pod koniec drugiej połowy XX w.

więcej...

Minister i magister

MINISTER I MAGISTER. 'Tytuł częstokroć w starych autorach używany, znaczy doktora filozofii' podaje SL - obejmujący słownictwo końca XVIII i początku XIX w. - pod hasłem magister. Oprócz tego znaczenia znaleźć tu moż-na również inne: 'przełożony' (np. pocztmagister) oraz wynikające z przykładów 'dowódca wojskowy' (magister artylleryi), 'mistrz kapeli muzycznej' (kapelmajster).

więcej...

O lepszą jakość

O LEPSZĄ JAKOŚĆ PORADNICTWA JĘZYKOWEGO. Ponad dwadzieścia lat temu Magdalena Foland-Kugler rozpoczynała swój artykuł zdaniem: "Zainteresowanie sprawami poprawności języka wciąż wzrasta".

więcej...

Pani prezydent

PANI PREZYDENT CZY PREZYDENTKA? Żeńskie rzeczowniki osobowe, tożsame z odpowiednimi nazwami męskimi, bo przejęte właśnie z r.m., takie jak minister, premier szerzą się zwłaszcza od drugiej połowy XX w.

więcej...

Pomysł projektu

POMYSŁ PROJEKTU. Dobrze znany wszystkim użytkownikom polszczyzny wyraz projekt tradycyjnie pojawiał się w trzech znaczeniach: 'zamierzony plan działania, postępowania'; 'plan, szkic czegoś, np. budowli, konstrukcji, przedsięwzięcia, ustawy'; 'wstępna wersja jakiegoś dokumentu'.

więcej...

Handout

HANDOUT. Od jakiegoś czasu na polonistycznych konferencjach językoznawczych często używa się - w mowie i piśmie słowa handout.

więcej...