„(...) polszczyzna jest zobowiązaniem, a dla niektórych pasją” - Czesław Miłosz
'Tytuł częstokroć w starych autorach używany, znaczy doktora filozofii' podaje SL - obejmujący słownictwo końca XVIII i początku XIX w. - pod hasłem magister. Oprócz tego znaczenia znaleźć tu moż-na również inne: 'przełożony' (np. pocztmagister) oraz wynikające z przykładów 'dowódca wojskowy' (magister artylleryi), 'mistrz kapeli muzycznej' (kapelmajster). Długi opis pojawiający się natomiast przy haśle minister ujmuje właściwie dwa znaczenia: 'powszechnie znaczy usługującego komu. Minister stanu [...] usługujący stanowi, czyli pod monarchą, czyli w wolnym rządzie, osoba zaszczycona osobliwą prerogatywą do działania rzeczy publicznych'. Ponadto 'Minister jest także tytuł poselstwa' (inaczej ambasador lub minister pełnomocny). Także grupę tych, którzy pełnili służbę związaną z głoszeniem słowa bożego i posługiwaniem wiernym, nazywano ministrami. Za SL 'minister słowa bożego, nazwisko pasterzów protestanckich'.
W Swil z 1861 r. przy haśle magister nie ma mowy wprost o stopniu naukowym. Magister to według redaktorów słownika 1. 'mistrz, biegły, doskonały w jakiéj umiejętności', jednak przykłady jednoznacznie wskazują, że jest to umiejętność związana z ukończeniem szkoły wyższej (magister nauk wyzwolonych, filozofii). Pod hasłem wymieniono także znaczenie 2. 'przełożony nad muzyką' (jak w SL) oraz wyodrębniono skupienie terminologiczne 3. magister bizmutu (magisterium bismuthi) 'proszek do bielenia twarzy'. Hasło minister występuje tu również w trzech znaczeniach: 1. 'urzędnik sprawujący interesy państwa, poradnik królewski', 2. dypl. 'pełnomocnik', 3. 'minister protestancki = pastor'.
Początek wieku XX wraz z SW przynosi następujące definicje: magister 1. 'stopień akademicki, uniwersytecki, niższy od doktora' (poświadczone różnorodnymi przykładami: magister nauk wyzwolonych, farmacji, zoologii, historii), 2. 'rektor, przełożony szkoły', 3. 'majster' oraz oznaczone jako mało używane 4. 'dyrektor, dowódca, komendant'; minister 1. 'urzędnik naczelny, zarządzający pewnym wydziałem zarządu państwa', znaczenia 2. i 3. pozostały bez zmian. Podstawowe znaczenia są więc bardzo współczesne w zestawieniu z podanymi we wcześniejszym słowniku.
SJPD precyzuje: magister 1. 'najniższy stopień naukowy otrzymywany po ukończeniu studiów wyższych, złożeniu wymaganych egzaminów i napisaniu pracy naukowej; człowiek mający ten tytuł', 2. pot. 'aptekarz, magister farmacji', 3. hist. a) 'najniższy stopień naukowy średniowiecznego uniwersytetu (wydziału filozoficznego), otrzymywany po ukończeniu tzw. "wyzwolonych" nauk humanistycznych; posiadacz tego tytułu, nauczyciel', b) 'mistrz, majster; przełożony'. Minister to 1. 'wysoki urzędnik państwowy stojący na czele ministerstwa, członek rządu', jako skupienie terminologiczne pojawia się minister pełnomocny, wyodrębniany wcześniej jako jednostka o oddzielnym znaczeniu. Tu: 'przedstawiciel dyplomatyczny przy obcym rządzie, niższy rangą od ambasadora'. Pozostałe znaczenia to: 2. kult. a) 'osoba udzielająca sakramentu, szafarz sakramentu', b) przestarz. 'duchowny protestancki'.
SJPSz upraszcza pierwsze znaczenie leksemu magister 'tytuł nadawany osobom, które ukończyły pełne studia wyższe; osoba mająca ten tytuł', a także 3a hist. 'w średniowieczu: wykładowca sztuk wyzwolonych', pomija natomiast znaczenie 3b z SJPD i uzupełnia jednym historycznym, dotyczącym realiów starożytności: hist. 'w starożytnym Rzymie: tytuł niektórych urzędników'. Hasło minister ma już tylko jedno znaczenie 'członek rządu kierujący określonym działem administracji państwowej', ale wśród skupień terminologicznych nadal znajduje się minister pełnomocny.
USJP wydany w roku ubiegłym w zasadzie powtarza znaczenia za SJPSz, precyzując jednak znaczenie podstawowe: urz. 'tytuł zawodowy nadawany absolwentom szkół wyższych po napisaniu pracy magisterskiej i zdaniu egzaminu magisterskiego; także: osoba mająca ten tytuł'. Minister określony jest tu jako 'członek rządu kierujący ministerstwem'.
Pełniejsze wyjaśnienia podają słowniki etymologiczne ESB oraz NSE.
Według ESB magister pochodzi od st.łc. adi. magis-ter 'ważniejszy z dwu równorzędnych' (od magis 'więcej, bardziej') w ścisłym związku z drugim do pary minis-ter (p.), adi. minus-ter 'mniej ważny z dwóch równorzędnych, jego zastępca, pomocnik przyboczny' (od minus 'mniej'). W związku z tym można było wyróżnić znaczenia antonimiczne dux magister 'wódz główny' oraz dux minister 'zastępca wodza głównego'. Magister equitum oznaczał 'naczelnego wodza jazdy' (czasu wojny z urzędu zastępcę naczelnego wodza całej armii), następnie magistrem nazywano 'naczelnika, kierownika, dowódcę, zarządcę, nadzorcę, szefa', a dopiero później - 'nauczyciela, biegłego w praktyce nauczania umiejętności naukowych', zwanych "sztukami" (por. u Cycerona: magister artium).
K. Długosz-Kurczabowa w NSE podaje szczegółowe informacje o kształtowaniu się rodziny wyrazów zapożyczonych z języka łacińskiego poprzez różne języki pośredniczące. Poprzez język czeski w języku polskim pojawił się leksem mistrz z rozbudowaną później rodziną wyrazową (mistrzowski, misterny, mistrzyni, burmistrz, kuchmistrz, zegarmistrz). Z języka niemieckiego do polskiego zapożyczono leksem majster (pokrewne wyrazy to: majstersztyk, majstrowa, majstrować), za pośrednictwem języka francuskiego - metr, metresa, włoskiego - maestria, angielskiego - mister. Bezpośrednio z łaciny do języka polskiego oprócz magistra zapożyczyliśmy leksemy magistrant, magisterium, magistrat, magistrala. Znaczenie 'sługa, pomocnik' w odniesieniu do ministra zachowało się w innym zapożyczeniu: ministrant, czyli 'służący do mszy św.'
Zestawienie danych leksykograficznych pozwala na wyciągnięcie następujących wniosków:
Wykaz uwzględnionych słowników
Objaśnienia wyrazów i zwrotów
MENEDŻER PRZYSWOJONY, ALE CZY ZNANY? Rzeczownik o postaci menedżer, menadżer lub manager występuje w słownikach w dwu znaczeniach: 'impresario' i 'osoba zarządzająca', przy czym w drugim znaczeniu, które obecnie jest notowane jako podstawowe, pojawia się w polskich źródłach kodyfikacyjnych pod koniec drugiej połowy XX w.
więcej...
MINISTER I MAGISTER. 'Tytuł częstokroć w starych autorach używany, znaczy doktora filozofii' podaje SL - obejmujący słownictwo końca XVIII i początku XIX w. - pod hasłem magister. Oprócz tego znaczenia znaleźć tu moż-na również inne: 'przełożony' (np. pocztmagister) oraz wynikające z przykładów 'dowódca wojskowy' (magister artylleryi), 'mistrz kapeli muzycznej' (kapelmajster).
więcej...
O LEPSZĄ JAKOŚĆ PORADNICTWA JĘZYKOWEGO. Ponad dwadzieścia lat temu Magdalena Foland-Kugler rozpoczynała swój artykuł zdaniem: "Zainteresowanie sprawami poprawności języka wciąż wzrasta".
więcej...
PANI PREZYDENT CZY PREZYDENTKA? Żeńskie rzeczowniki osobowe, tożsame z odpowiednimi nazwami męskimi, bo przejęte właśnie z r.m., takie jak minister, premier szerzą się zwłaszcza od drugiej połowy XX w.
więcej...
POMYSŁ PROJEKTU. Dobrze znany wszystkim użytkownikom polszczyzny wyraz projekt tradycyjnie pojawiał się w trzech znaczeniach: 'zamierzony plan działania, postępowania'; 'plan, szkic czegoś, np. budowli, konstrukcji, przedsięwzięcia, ustawy'; 'wstępna wersja jakiegoś dokumentu'.
więcej...
HANDOUT. Od jakiegoś czasu na polonistycznych konferencjach językoznawczych często używa się - w mowie i piśmie słowa handout.
więcej...