Towarzystwo Kultury Języka

O czynnikach wpływających na opanowywanie przez dziecko znaczeń

Józef Porayski-Pomsta

Język - przypomnijmy - to system znaków językowych potrzebny określonej społeczności do porozumiewania się. Znakami językowymi - w uproszczeniu - nazywamy wyrazy, których istotą jest to, że mają jakieś znaczenie, tzn. nazywają osoby, zwierzęta, przedmioty, czynności, liczby lub je w jakiś sposób opisują albo wyrażają stosunek mówiącego do tego, o czym mówi. Znowu w uproszczeniu: w znakach językowych, czyli w wyrazach, zawarta jest wiedza o świecie określonej społeczności językowej oraz sposób opisywania przez nią świata. Opanowanie znaczeń wyrazów to bardzo skomplikowany i długotrwały proces. Dłuższy niż opanowanie systemu językowego. Pełną dojrzałość językową - jeśli to sformułowanie ma jakikolwiek sens - wyznacza się na 18 - 21 rok życia. Można jednak powiedzieć, bez obawy popełnienia błędu, że trwa on do końca naszego życia.

Wyrazy odsyłają nas do świata pozajęzykowego. Można uznać zatem, że język pośredniczy między człowiekiem mówiącym (homo loquens) a światem realnym. To, co człowiek poznaje - zarówno za pomocą własnego doświadczenia, jak i za pomocą rozumu -przybiera formę słowa. Człowiek nazywa, dzieli, opisuje świat za pomocą słów. Świat, który nas otacza, istnieje dla człowieka głównie, choć nie tylko, w słowach. To, co nie zostało poznane przez człowieka, nie ma swojej nazwy, ergo nie istnieje, przynajmniej w naszej świadomości. To dlatego tak trudno wyznaczyć pełnię dojrzałości językowej. Człowiek aktywny poznawczo, rozwija się ciągle językowo, ponieważ w związku z rozwojem wiedzy o świecie uzupełniany jest sam język.

Proces opanowywania znaczeń jest skomplikowany. Przebiega on na kilku płaszczyznach. Pierwsza to płaszczyzna biologiczna, czyli sam proces dojrzewania sensorycznego (zmysłowego) organizmu i opierające się na tym zwiększające się możliwości doświadczania świata za pomocą zmysłów: smaku, dotyku, wzroku, słuchu, węchu, czucia, równowagi. Za ich pomocą odbieramy różnego rodzaju wrażenia, które nazywamy albo opisujemy: gorzkie - słodkie - kwaśne; gładkie - chropowate - miłe / niemiłe w dotyku; wysokie - szerokie, białe - czarne - czerwone - żółte; głośno - cicho, coś dźwięczy albo szumi, jest miłe albo niemiłe dla ucha; coś ładnie albo brzydko pachnie; coś jest przyjemne albo nieprzyjemne itp. Dziecko doświadcza wrażeń podobnie jak każde żywe stworzenie i reaguje na nie podobnie. Ale nazywać i opisywać je uczy się stopniowo - podobnie jak całego systemu językowego - od swoich bliskich. Nazywanie zapewne jest związane z lepszym rozpoznawaniem własnych wrażeń. Na tej podstawie w dużym stopniu oparta jest cała sfera emocjonalna człowieka i umiejętność językowego jej wyrażania.

Kolejna płaszczyzna nabywania znaczeń to płaszczyzna społeczna. Dziecko oczywiście ze swojej natury jest istotą zarówno biologiczną, jak i społeczną. Tego dzisiaj nikt nie kwestionuje. Jednakże zarówno samych relacji społecznych, właściwych dla tej społeczności, w której dziecko żyje, jak i językowych form wyrażania tych relacji uczy się dziecko - podobnie jak sposobów językowego wyrażania swoich wrażeń, odczuć i emocji - od najbliższych: ja 'moja osoba' wobec matka, ojciec, babcia, dziadek, ciocia, wujek; krewni, kuzyni, rodzina; sąsiedzi, koledzy; nauczyciele, przełożeni; dom rodzinny, miejscowość, w której mieszkam, społeczność itp. Tu znowu można powiedzieć, że umiejętność nazywania i opisywania relacji społecznych jest ściśle związana z dobrym poznaniem samych relacji. Na tej płaszczyźnie dziecko zdobywa także umiejętność nazywania emocji, nazwijmy je, społecznych, nazywanych za pomocą wyrazów i wyrażeń takich m.in. jak: miłość - nienawiść, szacunek - pogarda, troska o innych - troska o siebie samego oraz wartości: dobro - zło, piękno - brzydota, bohaterstwo - tchórzostwo, altruizm - egoizm, uczciwość - brak uczciwości, mądrość - głupota i innych.

Następna płaszczyzna to płaszczyzna intelektualno-poznawcza, gdzie kształtują się takie m.in. pojęcia ujmowane za pomocą wyrazów języka polskiego oraz nazwy działań związanych z poznawaniem, jak: rozum, umysł; poznawać, postrzegać, dostrzegać, porównywać, rozumieć, rozumować, myśleć, zastanawiać się, analizować, wnioskować; język (ojczysty) / mowa (ojczysta), mówienie, mówić, rozmawiać, opowiadać, opisywać, porozumiewać się, formułować myśli, wyrażać myśli, uczucia, wyrażać się; liczba, liczenie, liczyć, rachować, dodawać, odejmować, dzielić, mnożyć. Ta płaszczyzna opiera się wyraźnie na dwóch wcześniej wymienionych: zależy od możliwości intelektualno-poznawczych jednostki i jej indywidualnej aktywności oraz od stymulacji środowiskowo-społecznej.

Opisane wyżej płaszczyzny nie są od siebie izolowane. Przeciwnie, przenikają się nawzajem w znacznym stopniu i wspomagają. Są też bez wątpienia od siebie zależne. Opisana zatem przez Halliday'a droga dochodzenia dziecka do znaczeń, stymulowana potrzebami, nazwijmy je, egzystencjalno-społecznymi, jeżeli przyjąć ten opis za trafny, jest jedną z kilku. Prawdopodobnie jest ona szczególnie ważna we wczesnym okresie rozwoju dziecka, później jednak odwoływanie się tylko do czynników pragmatycznych może być niewystarczające. Stwierdzenie to ma, jak się okaże dalej, istotne znaczenie w praktyce działań edukacyjnych.

Przejdźmy teraz do opisu, jak badacze rozwoju mowy dziecka polskiego, opierając się na materiale językowym, opisują proces opanowywania znaczeń. Spośród wielu opracowań poświęconych tej problematyce postanowiłem wybrać dla opisu prezentowanego zjawiska bardzo syntetyczne i klarowne opracowanie Prof. Marii Zarębiny Rozwój semantyczny języka dziecka i opanowywanie przez nie wyrazów z funkcją gramatyczną ^[2]. Uczona ta jest językoznawczynią, opisuje zatem rozwój znaczeniowy języka dziecka polskiego z perspektywy językoznawczej, co - jak sądzę - może być przydatne w zabiegach edukacyjnych rodziców i nauczycieli.

Autorka przyjmuje na wstępie tezę sformułowaną w odniesieniu do rozwoju systemu fonologicznego przez Romana Jakobsona o stadialności rozwoju mowy dziecka oraz jego względnej chronologii ^[3]. Tezę tę można by sformułować, nie wchodząc w szczegóły, następująco: każde dziecko rozwija się językowo w sposób sobie właściwy, indywidualny, wszystkie jednak dzieci przechodzą przez te same stadia rozwojowe; oznacza to, że poszczególne stadia rozwojowe nie są ściśle powiązane z wiekiem dziecka, różnice rozwojowe pomiędzy dziećmi w tym samym wieku mogą być dość znaczne i sięgać kilku miesięcy. Na podstawie opisu stadiów rozwojowych języka / mowy można stwierdzić indywidualny poziom opanowania języka / mowy. I na tym, jak sądzę, polega doniosłość praktyczna tego rodzaju opisów, można na ich podstawie ustalać normy rozwojowe.

"Wyrazy - podkreśla M. Zarębina - służą nie tylko do komunikacji, ich funkcja jest również poznawcza [podkr. M.Z.]; nazywając dziecko poznaje i klasyfikuje zjawiska istniejące w świecie pozajęzykowym." (s. 109). Autorka wyróżnia następujące trzy techniki odnoszenia się wyrazów do zjawisk świata zewnętrznego: nazywanie, wskazywanie i szeregowanie. Na tej też podstawie wyróżnia: wyrazy nazywające, wskazujące i szeregujące.

Pierwsza grupa wyrazów to: a) rzeczowniki, czyli nazwy osób, przedmiotów, stosunków między osobami i przedmiotami, np. miłość, długość; b) czasowniki, czyli wyrazy nazywające czynności; c) przymiotniki - wyrazy nazywające cechy przedmiotów już nazwanych; d) przysłówki - wyrazy nazywające cechy czynności. Rzeczowniki i czasowniki to wyrazy nazywające prymarne (nazywanie stanowi ich pierwszą i podstawową funkcję), przymiotniki i przysłówki - wyrazy nazywające sekundarne (nazywanie jest wtórną, nie podstawową funkcją tych wyrazów).

Drugą grupę stanowią wyrazy wskazujące: a) zaimki osobowe, np. ja, ty, on; b) zaimki względne, np. który, ten, tamten, ów, tu, tam, ówdzie.

Trzecia grupa wyrazów to wyrazy szeregujące, czyli liczebniki, np. jeden, cztery, dwadzieścia pięć; siedmioro, dwadzieścioro; pierwszy, dziesiąty, setny, sto dwudziesty ósmy; jedna druga, dwie czwarte, siedem ósmych.

Podział ten jest ważny z punktu widzenia opisu stadiów rozwojowych systemu semantycznego (inaczej znaczeniowego) Marii Zarębiny, która wyróżniła trzy następujące stadia rozwojowe:

1. Pierwsze stadium, w którym kształtuje się pierwsza warstwa słownikowa. Warstwę tę tworzą: a) samodzielne wyrazy subiektywne, czyli wykrzykniki, które w tym okresie odgrywają znaczną rolę w mowie dzieci (np. bah, be, sisi, hau-hau); b) samodzielne wyrazy obiektywne prymarnie nazywające, w pierwszym rzędzie rzeczowniki (np. mama, tata, baba, ciocia, wujek, kicia, hauhau, buzia, kolanko, bucie), w drugim czasowniki (np. daj, ma, pa); c) śladowo pojawiają się wyrazy sekundarnie nazywające: przymiotniki (np. caca 'ładny', be 'brzydki') i przysłówki, d) również śladowo pojawiają się wyrazy wskazujące - zaimki. W tym stadium rozwoju mowy, które odpowiada zasadniczo okresowi nazywanemu przez Leona Kaczmarka ^[4] okresem wyrazu, a przez M.A.K. Halliday'a ^[5] I fazą rozwojową i u większości dzieci przypada na okres między 9/12 a 18/24 miesiącem życia dziecka trudno jest niekiedy określić jednoznacznie znaczenie wyrazu; większość wyrazów jest wieloznaczna, część ma charakter dźwiękonaśladowczy. Liczba używanych przez dzieci wyrazów w tym stadium waha się od około pięćdziesięciu do około stu. Najwięcej jest rzeczowników i wykrzykników ^[6] - stanowią one średnio około 70% całego zasobu leksykalnego. Na drugim miejscu znajdują się czasowniki - około 18%. Inne wyrazy pojawiają się - jak to zostało powiedziane - w sposób śladowy.
2. W drugim stadium rozwojowym, w którym tworzy się druga warstwa słownikowa, następuje gwałtowny przyrost słownictwa - średnio do około pięciuset - tysiąca wyrazów ^[7]. Zmienia się struktura słownika. Na pierwszym miejscu znajdują się rzeczowniki, które zajmują niewiele ponad 50% całego zasobu leksykalnego. Na drugim - czasowniki, które stanowią blisko 25% słownika, na trzecim - wykrzykniki, około 5%, również około 5% słownika stanowią przymiotniki, dalej - przysłówki, około 3%, zaimki, również około 3%. W tym stadium rozwojowym pojawia się nowa warstwa leksykalna: a) wyrazy szeregujące, czyli liczebniki, które stanowią około 2% wszystkich wyrazów, b) tzw. morfemy luźne, czyli inaczej wyrazy gramatyczne: przyimki (nieco ponad 1% słownika) i spójniki (około 0,5%) , oraz wyrazy modyfikujące znaczenie wyrazów nazywających - partykuły (około 0,5%). II stadium przypada zasadniczo na okres między 24 a 36 miesiącem życia, tj. na okres nazywany przez L. Kaczmarka okresem zdania. Struktura słownika dziecka zbliża się do struktury słownika dorosłego użytkownika języka, o czym świadczy m.in. zmieniona w porównaniu z pierwszym stadium rozwojowym funkcja wykrzyknika, którego rola wyraźnie maleje, a forma konwencjonalizuje się (np. wykrzykniki halo 'wezwanie', no 'ostrzeżenie', aha, 'namysł' oraz wykrzykniki tzw. wtórne, np. Uwaga!, O Jezus!). Zanikają wyrazy wieloznaczne, znamienne dla poprzedniej fazy rozwojowej. Istotną właściwością drugiego stadium jest - w związku z rozwojem składni - pojawienie się wyrazów gramatycznych: przyimków i spójników oraz wzrost liczby zaimków względnych, które służą łączeniu zdań złożonych. Istotna różnica w porównaniu do poprzedniego okresu następuje, jeśli idzie o wyrazy prymarnie nazywające. Rzeczowniki obejmują nazwy: a) osób z najbliższego otoczenia, np. dziadzio, dziewczynka, pan, b) nazwiska w sensie właściwym, c) przezwiska, np. brzydal, gałgan, głuptas, d) zwierząt, np. koń, pies, kura, mucha, e) potraw i napoi, np. mleko, woda, jajko, chleb, cukier, mięso, obiad, f) części ciała ludzi i zwierząt, np. nos, oko, ucho, głowa, włosy, łapa, g) części mieszkania oraz umeblowania, np. pokój, kuchnia, łóżko, szafa, h) przedmiotów gospodarstwa domowego, np. klucz, świeca, wiadro, i) garderoby lub jej części, np. guzik, pończochy, kieszeń, j) zabawek, np. miś, lalka, trąbka, klocek, k) przyborów toaletowych, przyborów do pisania, przyborów do szycia oraz innych przedmiotów używanych przez dorosłych, np. zegarek, okulary, pieniądze, l) dotyczące świata poza domem, np. ogródek, deszcz, szkoła, błoto, las, m) roślin, np. kwiat, drzewo, trawa, n) środków lokomocji, np. spacer, tramwaj, rower, o) chorób i związanych z nimi przedmiotów, np. lekarstwo, termometr, katar, temperatura, p) odgłosów, np. hałas, krzyk, dzwonek, r) inne, np. czas, godzina, bajka, lato. Czasowniki oznaczają zarówno czynności, jak i stany. Znaczeniowo można je podzielić na następujące grupy ^[8] : a) określenie bytu i niebytu, obecności i nieobecności np. jest, nie ma, schować, zgubić, b) nazywające czynności ruchowe, np. rzucić, położyć, c) czynności wpływające na stan przedmiotów, np. kłuć, smarować, rozbić, d) oznaczające ruchy własne istot i rzeczy, np. chodzić, biegać, skakać, lecieć, e) transport, np. jechać, nosić, wozić, f) oznaczające postawy i położenie ciała, np. stać, siedzieć, leżeć, wisieć, klęczeć, g) czynności wykonywane za pomocą narzędzi, np. pisać, krajać, czesać, h) czynności głosowe i odgłosy, np. grać, wołać, mówić, śpiewać, i) czynności narządów zmysłowych, np. patrzeć, widzieć, słyszeć powąchać.
3. Trzecie stadium rozwojowe przypada zasadniczo na okres nazwany przez Leona Kaczmarkiem okresem swoistej mowy dziecka (4-7 lat). Jego rezultatem jest ukształtowanie się trzeciej warstwy słownikowej, którą charakteryzuje umocnienie i ustalenie funkcji wyrazów, które pojawiły się w drugim stadium rozwojowym, a więc wyrazów szeregujących, liczebników, oraz wyrazów gramatycznych: przyimków i spójników. Dzieci coraz lepiej rozumieją znaczenie wyrazów porządkujących, co wiąże się ze wzrostem umiejętności liczenia i porządkowania obiektów, co jest wyraźnym wynikiem działań edukacyjnych otoczenia. Wzrasta także rozumienie użycia wyrazów gramatycznych: przyimków i spójników, które przecież nie mają takiego realnego znaczenia jak wyrazy nazywające, porządkujące czy wskazujące. W trzecim stadium rozwojowym powiększa się znacznie słownik dzieci: przeciętnie do około trzech - pięciu tysięcy wyrazów. Ustala się struktura słownika dziecka i jest ona podobna do struktury dorosłego użytkownika języka: około 50% to rzeczowniki, około 25% - czasowniki, około 13% - przymiotniki i przysłówki. Razem wyrazy nazywające stanowią około 90% słownika, pozostałe 10% stanowią wyrazy wskazujące, szeregujące, wyrazy ekspresywne i funkcyjne. Poszerza się treść wyrazów nazywających. Jeśli chodzi o rzeczowniki, to pojawiają się nowe dziedziny: a) nazwy zawodów, np. piekarz, listonosz, b) nazwy przetworów i materiałów, np. jedwab, piasek, klej, c) nazwy narzędzi, aparatów, instrumentów, np. grzałka, telefon, skrzypce, d) nazwy mebli, np. biurko, e) nazwy naczyń, np. solniczka, talerz, miska, f) nazwy bielizny, pościeli, np. obrus, kołdra, g) pojęcia i nazwy geograficzne, np. rzeka, jezioro, morze, Włochy, Gdańsk, h) nazwy zjawisk astronomicznych, pojęć czasowych i obrzędowych, np. księżyc, słońce, wiosna, zima, pogrzeb, i) inne pojęcia abstrakcyjne, np. pamiątka, bieda. Czasowniki obejmują według Stefana Szumana 24 grupy wyrazów, m.in.: a) uogólnione nazwy czynności, np. pracować, b) byt i niebyt, np. umrzeć, c) czasowy aspekt dziania się, np. przestać, d) pobieranie pokarmów, np. połknąć, e) czynności dokonywane za pomocą narzędzi, np. pokrajać, młócić, malować, f) czynności umysłowe, np. czytać, rozumieć, zgłupieć, g) własność i jej wymiana, np. kupić, sprzedać, ukraść, pożyczyć, h) oddziaływanie społeczne, np. dziękować, szkodzić, ratować. Przymiotniki są w tym czasie dość zróżnicowane znaczeniowo. Można wyróżnić trzy grupy: a) wartościujące, np. potrzebny, ważny, trudny; delikatny, smutny, b) oznaczające cechy sensoryczne, np. czerwony, biały, czarny, c) oznaczające cechy pośrednie, np. szybki, stary, kamienisty, bosy, polski.

Przedstawiony przegląd rozwoju słownika dziecka dobrze, jak sądzę, ilustruje związek pomiędzy przedstawionymi na wstępie płaszczyznami nabywania znaczeń przez dziecko: sensoryczną, społeczną i poznawczą, a tendencjami rozwojowymi słownika dziecka przedstawionymi w literaturze przedmiotu. Ilustruje także wzajemne powiązania, o których była mowa na wstępie. Sądzę, że opis ten stanowi dostateczny argument, uzasadniający potrzebę wszechstronnego oddziaływania na dziecko, zachęcania go do bezpośredniego poznawania otaczającego świata, oddziaływania za pomocą wzorów zachowań innych ludzi: dorosłych i dzieci, stwarzania możliwości do samodzielnych obserwacji i rozstrzygnięć. Takie postępowanie wychowawcze z całą pewnością będzie stymulować z jednej strony rozwój słownika dziecka, z drugiej zaś jego rozwój emocjonalny, społeczny i intelektualny.

Literatura:

1. S. Szuman, Rozwój treści słownika dzieci, [w:] "O rozwoju języka i myślenia dziecka", pod. red. S. Szumana, Warszawa 1968, s.19-95.
2. M. Zarębina, Rozwój semantyczny języka dziecka i opanowywanie przez nie wyrazów z funkcją gramatyczną, [w:] "Język polski w rozwoju jednostki. Analiza tekstów dzieci. Rozwój semantyczny. Dyskusja nad teorią Chomskiego", Gdańsk 1994, s.107-137.